Αμφιάραος

Μυθολογικό πρόσωπο. Ήρωας και μάντης, που θεοποιήθηκε και λατρευόταν ως χθόνια θεότητα σε διάφορα μέρη της Ελλάδας. Οι αρχαιότερες παραδόσεις τον αναφέρουν ως απόγονο του Μελάμποδα, ονομαστού για τα μαντικά και θρησκευτικά του χαρίσματα· νεότερες τον θεωρούν γιο του Απόλλωνα. Σύζυγός του ήταν η Εριφύλη, αδελφή του Αδράστου, βασιλιά του Άργους. Έλαβε μέρος στη μυθική εκστρατεία των Επτά επί Θήβαις, αν και προσπάθησε πολύ να την αποφύγει, επειδή ως μάντης προέβλεψε την κακή έκβασή της και γι’ αυτό είχε κρυφτεί. Ο Πολυνείκης όμως, που ήθελε τον Α. να συμμετάσχει στην εκστρατεία, κατάφερε να εξαγοράσει την Εριφύλη χαρίζοντάς της το περίφημο περιδέραιο της Αρμονίας (συζύγου του Κάδμου), η οποία του αποκάλυψε έτσι το κρησφύγετο του συζύγου της, κι αυτός εξαναγκάστηκε έτσι να ακολουθήσει, αν και προσπάθησε, ακόμα και κάτω από τα θηβαϊκά τείχη, να μεταπείσει τους Αργείους. Μετά την ήττα κι ενώ έτρεχε κυνηγημένος με το άρμα του προς την Αττική για να σωθεί, τη στιγμή ακριβώς που ένας Θηβαίος θα τον χτυπούσε με τη λόγχη, o Δίας άνοιξε με κεραυνό ένα χάσμα στη γη, όπου σύμφωνα με την παράδοση εξαφανίστηκε ο Α. μαζί με το άρμα του και τον ηνίοχο Βάτωνα. Αμφιαράειον.Έτσι ονομάζονταν τα ιερά που είχαν ιδρυθεί προς τιμήν του Α. Το σπουδαιότερο βρισκόταν στην περιοχή Ωρωπού, κοντά στο σημερινό χωριό Κάλαμος. Χτισμένο σε ειδυλλιακή τοποθεσία, στον τόπο όπου πίστευαν πως είχε ανοίξει το χάσμα ο κεραυνός του Δία και κοντά σε μια πηγή από την οποία είχε ξαναπαρουσιαστεί, θεός πλέον, ο Α., ήταν περίφημο θρησκευτικό και μαντικό κέντρο. Λειτούργησε από την αρχαϊκή περίοδο έως την εποχή που έσβησε η αρχαία θρησκεία μετά τα διατάγματα των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. H μαντική γινόταν με τα όνειρα που ο θεός έστελνε στους πιστούς όταν έπεφταν να κοιμηθούν στην ειδική στοά (εγκοιμητήριον), πάνω στο δέρμα του κριού που θυσίαζαν προς τον θεό, αφού προηγουμένως νήστευαν. Στα όνειρα αυτά o θεός τούς υποδείκνυε τη θεραπεία για την αρρώστια που είχαν ή τη λύση για τα προβλήματα που τους απασχολούσαν. Μετά, έριχναν χρυσά ή ασημένια νομίσματα στην πηγή του ιερού ή αφιέρωναν ανάγλυφα, με την παράσταση της θεραπείας ή του μέρους του σώματός τους που είχε θεραπευτεί. Από τις ανασκαφές που άρχισε το 1884 η Αρχαιολογική Εταιρεία, έχουν αποκαλυφθεί στον χώρο του ιερού ερείπια δωρικού ναού του 4ου αι. π.Χ. (στη θέση παλαιότερου και μικρότερου ναού), όπου υπήρχε το λατρευτικό άγαλμα του θεού, ο στενόμακρος βωμός, που ήταν χωρισμένος σε πέντε μέρη (μοίρες) αφιερωμένα σε διάφορους θεούς και ήρωες, το λεγόμενο θέατρον το κατά τον βωμόν (τοξοειδή πώρινα σκαλιά, απ’ όπου οι προσκυνητές παρακολουθούσαν τις θυσίες), η στοά (εγκοιμητήριον), ανοιχτή μόνο στη νότια πλευρά της και τέλος, το μικρό αλλά κομψό θέατρο, που σήμερα έχει αναστηλωθεί και πρέπει να ήταν κτίσμα του 2ου ή 1ου αι. π.Χ., όπως μαρτυρούν οι επιγραφές. Σκηνή όμως υπήρχε εκεί και παλαιότερα, με ξύλινο προσκήνιο, ίσως από το τέλος του 4ου αι. π.Χ. Νότια του βωμού υπήρχε η ιερή (ιαματική) πηγή του Α. και στα ΝΑ ο ανδρείος λουτρών (τέσσερα πλακόστρωτα δωμάτια). Βρέθηκαν επίσης ερείπια ρωμαϊκών λουτρών ΒΑ του βωμού, θεμελιωμένα σε παλαιότερα, που ήταν ο γυναικείος λουτρών. Τέλος, στη δεξιά όχθη της χαράδρας υπήρχαν διάφορα βοηθητικά κτίρια, υδραγωγεία, στέρνες, ξενώνες κ.ά. Οι επίσημες γιορτές του ιερού, τα Αμφιαράεια, που γίνονταν το καλοκαίρι, διακρίνονταν σε μικρά (ετήσια) και μεγάλα (κάθε πέντε χρόνια) και περιείχαν, εκτός των άλλων, μουσικούς, ποιητικούς, γυμνικούς και ιππικούς αγώνες· εξάλλου, όπως προκύπτει από επιγραφές με ονόματα νικητών, συμμετείχαν σε αυτά Αθηναίοι, Λακεδαιμόνιοι, Ασιάτες, Ιταλοί, Ρωμαίοι κ.ά. Τα ερείπια της στοάς στο Αμφιαράειον. Εδώ πλάγιαζαν οι πιστοί που προσέτρεχαν στο ιερό του Αμφιάραου, πάνω στο δέρμα του κριού που τον είχαν προηγουμένως θυσιάσει, και στα όνειρα που θα έβλεπαν ο θεός θα τους συμβούλευε για τα προβλήματα και για τη θεραπεία τους (φωτ. Δ. Λ. Χαρισιάδη).